Η αναπληρώτρια καθηγήτρια Άνα Λούλεβαείναι υπεύθυνη του τμήματος «Εθνολογία του σοσιαλισμού και του μετασοσιαλισμού» του Ινστιτούτου Εθνολογίας και Λαογραφίας με Εθνογραφικό Μουσείο της Βουλγαρικής Ακαδημίας Επιστημών. Είναι απόφοιτος της Ιστορικής Σχολής του Πανεπιστημίου Σόφιας «Αγίου Κλήμη της Αχρίδας», με ειδίκευση στην ιστορία και την θεωρία του πολιτισμού.
Μετά από την υπεράσπιση της διδακτορικής διατριβής της στον τομέα του βουλγαρικού παραδοσιακού υλικού πολιτισμού εργάστηκε ως επιστημονικός συνεργάτης στο Εθνογραφικό Ινστιτούτο με Μουσείο της Βουλγαρικής Ακαδημίας Επιστημών. Έχει κάνει εξειδίκευση στο Μόναχο και την Ιένα. Είναι καθηγήτρια εθνολογίας στο Νοτιοδυτικό Πανεπιστήμιο «Νεόφυτ Ρίλσκι» του Μπλαγκόεβγραντ. Υπήρξε προσκεκλημένη ομιλήτρια στα Πανεπιστήμια του Μόναχου, του Ρέγκενσμπουργκ, του Τάρτου, και της Κωνσταντινούπολης. Με την κα Λούλεβα μίλησε η Πολίνα Σπαρτιάνοβα.
Πώς θα χαρακτηρίζατε τον καθημερινό πολιτισμό των Βουλγάρων σήμερα;
Πολύ σύνθετη ερώτηση. Αν δεχτούμε ότι με τον όρο „καθημερινό πολιτισμό“ εννοούμε το σύνολο αξιών, κανονιστικών προσανατολισμών, κοινωνικώς δημιουργημένων εννοιών και προτύπων συμπεριφοράς που οι άνθρωποι, μέλη ορισμένης κοινωνικής ομάδας, αντιλαμβάνονται ως χαρακτηριστικά για την κοινότητά τους και τα εφαρμόζουν στις καθημερινές τους πρακτικές ρουτίνας, θα ήταν πολύ δύσκολο να μιλάμε για τον καθημερινό πολιτισμό των Βουλγάρων στον ενικό. Κατά τη γνώμη μου σήμερα μάλλον παρατηρούμε έναν σύνθετο σχηματισμό καθημερινών πολιτισμών σε μια ανοιχτή, σύνθετη κοινωνία, στην οποία συνυπάρχουν κοσμοθεωρίες και πρακτικές διάφορου χαρακτήρα – και προμοντέρνες, και μοντέρνες και μεταμοντέρνες. Στον πολιτισμό των σύγχρονων ανθρώπων με έναν νέο, μέχρι πρότινος άγνωστο τρόπο, συνδυάζονται οι λαϊκές προλήψεις και δοξασίες, η πίστη σε μαγείες και βασκανίες για παράδειγμα, με την εκπαίδευση και τις γνώσεις για τον κόσμο.
Κατά τη γνώμη σας πώς επηρέασε ο καθημερινός πολιτισμός του σοσιαλισμού και του μετασοσιαλισμού την ανάπτυξη της βουλγαρικής κοινωνίας;
Αναμφίβολα ο πολιτισμός έχει τη σημασία του και επηρεάζει την κατάσταση μιας κοινωνικής ομάδας ή της κοινωνίας γενικά. Η δουλειά των εθνολόγων, των πολιτιστικών και των κοινωνικών ανθρωπολόγων, συνίσταται ακριβώς σε αυτό – να μελετήσουν την σχέση αυτή. Με το τέλος του κομμουνιστικού καθεστώτος δεν ήρθε και το τέλος του καθημερινού πολιτισμού, που είχε δημιουργηθεί. Μια σειρά αντιλήψεων και πρακτικών αποδείχθηκαν βιώσιμες και ανθεκτικές και κατά την μετασοσιαλιστική περίοδο, και με τη σειρά τους επηρεάζουν την διαδικασία του μετασοσιαλιστικού μετασχηματισμού.
Υπάρχουν πτυχές του βουλγαρικού παραδοσιακού πολιτισμού οι οποίες τον τελευταίο καιρό απειλούνται με εξαφάνιση και αν ναι, ποιες είναι αυτές;
Με τον όρο „βουλγαρικός παραδοσιακός πολιτισμός“ οι εθνολόγοι χαρακτηρίζουν τον πολιτισμό της προβιομηχανικής βουλγαρικής κοινωνίας. Θεωρείται δεδομένο ότι είχε διατηρηθεί στο βουλγαρικό χωριό μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα. Οι μεγάλες κοινωνικές αλλαγές μετά τις 9 Σεπτεμβρίου του 1944 (όταν την εξουσία ανέλαβαν οι κομμουνιστές) οδήγησαν και στην καταστροφή του προηγούμενου τρόπου ζωής και του καθημερινού πολιτισμού. Η βουλγαρική κοινωνία εκσυγχρονίστηκε, αστικοποιήθηκε και γενικά στα χρόνια του σοσιαλισμού ο χωρικός πολιτισμός παριστάνεται σαν έναν αναχρονισμό, που πρέπει να ξεπεραστεί. Εθνογραφικές αποστολές του δεύτερου μισού του 20ου αιώνα περιγράφουν τα κειμήλια του παλιού παραδοσιακού πολιτισμού και με τον τρόπο αυτό αναπαριστάνεται η εικόνα του παραδοσιακού εορτασμού - του οικογενειακού και του ημερολογιακού, των διάφορων ειδών παραδοσιακού βιοπορισμού, των παραδοσιακών ενδυμάτων, της αρχιτεκτονικής, της τροφής, της επίπλωσης, της διακόσμησης, των παραδοσιακών οικιακών σκευών κτλ. Στις μέρες μας όλα αυτά είναι μέρη της βουλγαρικής πολιτιστικής κληρονομιάς και θεωρούνται σύμβολα του βουλγαρικού πολιτισμού.
Ποια είναι τα ειδικά χαρακτηριστικά του βουλγαρικού παραδοσιακού και σύγχρονου πολιτισμού στα πλαίσια της σλαβικής κοινότητας και στην Βαλκανική χερσόνησο;
Για να προσδιοριστούν τα ειδικά χαρακτηριστικά ενός πολιτισμού, πρέπει ο πολιτισμός αυτός να ερευνηθεί σε σύγκριση με άλλους πολιτισμούς, σε σύγκριση με τους κοντινούς του πολιτισμούς στον δικό του πολιτιστικό κύκλο. Για τον βουλγαρικό πολιτισμό είναι τα Βαλκάνια, η Νοτιοανατολική Ευρώπη και οι σλαβικοί πολιτισμοί. Οι ομοιότητες και οι διαφορές του βουλγαρικού πολιτισμού με τους υπόλοιπους σλαβικούς πολιτισμούς, με τον πολιτισμό των γειτόνων μας – των Ρουμάνων, των Σέρβων, των Ελλήνων, των Τούρκων – διακρίνονται και σχολιάζονται σε αρκετές μελέτες. Πολυάριθμες είναι οι έρευνες Βουλγάρων και ξένων επιστημόνων που έχουν πραγματοποιήσει παρόμοιες συγκριτικές αναλύσεις – του υλικού πολιτισμού, των ταφικών τελετουργικών εθίμων, των ημερολογιακών εορτών, της γλώσσας. Από την άλλη για τους εθνολόγους είναι σημαντικό να καταλάβουν ποια στοιχεία του πολιτισμού θεωρούνται από τους φορείς του „δικά τους“ και ποια στοιχεία θεωρούνται „ξένα“, πώς αντιλαμβάνονται τον δικό τους πολιτισμό και τον πολιτισμό των άλλων.
Υπάρχει ελληνική κληρονομιά στον τρόπο ζωής των Βουλγάρων και βουλγαρική κληρονομιά στον τρόπο ζωής των Ελλήνων; Και αν ναι, σε τι εκφράζεται;
Δε θα ήθελα να προσδιορίσω ποια πράγματα στον βουλγαρικό πολιτισμό είναι «ελληνικά», και το αντίθετο – ποια πράγματα στον ελληνικό πολιτισμό είναι «βουλγαρικά». Στην συνύπαρξή τους που διήρκεσε πολλούς αιώνες στα Βαλκάνια οι δύο γειτονικοί πολιτισμοί επηρέαζαν ο ένας τον άλλο, και κατά τη γνώμη μου αποτελεί ενδιαφέρον να μάθουμε πώς έβλεπαν και πώς εκτιμούσαν ο ένας τον άλλον μέσα στις διάφορες ιστορικές και πολιτικές συγκυρίες. Όπως ανέφερα και προηγουμένως, για τους εθνολόγους μεγαλύτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το ζήτημα για το πώς οι φορείς ενός πολιτισμού χαρακτηρίζουν ορισμένα στοιχεία του «δικά τους», και άλλα – «ξένα». Σχετικά με το θέμα αυτό η σύγκριση μεταξύ Ελλήνων και Βουλγάρων διακρίνεται ως ένα κοινό σημείο της οικογενειακής και της κοινοτικής μνήμης στις βουλγαρικές πόλεις στα παράλια της Μαύρης θάλασσας. Ως γνωστόν οι πόλεις Σοζόπολ, Νεσέμπαρ, Πομόριε (αρχικά Αγχίαλος) ιδρύθηκαν ως αρχαίες ελληνικές αποικίες. Εκεί ζούσε συμπαγής, αλλά ολιγάριθμος ελληνικός πληθυσμός ο οποίος με τον καιρό μειωνόταν ακόμη περισσότερο, επειδή πάνω του ασκούσε πίεση το βουλγαρικό κράτος. Με κάποιους από τους απογόνους των ντόπιων Ελλήνων συναντηθήκαμε μαζί με συναδέλφους μου από το Εθνογραφικό Ινστιτούτο στη διάρκεια της έρευνάς μας εκεί το 2004, 2005 και 2006.
Σημαντικές πολιτιστικές διαφορές τις οποίες και οι δύο κοινότητες ξεχώριζαν (οι απόγονοι των ντόπιων Ελλήνων και οι απόγονοι των Βουλγάρων προσφύγων που εγκαταστάθηκαν στις πόλεις αυτές μετά τον Α’ Παγκόσμιο πόλεμο) ήταν το διαφορετικό μοντέλο του γάμου στους Βούλγαρους και τους Έλληνες: στους Βούλγαρους μετά το γάμο η γυναίκα πήγαινε νύφη στο σπίτι του συζύγου, ενώ στους Έλληνες ήταν το αντίθετο – ο άντρας πήγαινε γαμπρός στο σπίτι της συζύγου. Διαφορετική ήταν η κατανομή της εργασίας στην οικογένεια, διαφορετικός ο βιοπορισμός, διαφορές υπήρχαν στην αστική όψη του ενδύματος και της επίπλωσης και της διακόσμησης στα ελληνικά σπίτια αφ’ ενός, και στις χωριάτικες φορεσιές και τη φτώχεια στα σπίτια των Βουλγάρων αγροτών αφ’ ετέρου. Οι διαφορές αυτές έκαναν εντύπωση στις δύο κοινότητες κατά την συνάντησή τους στη δεκαετία του ’20 του 20ου αιώνα, και υπάρχουν ως διατηρημένες αναμνήσεις στους σημερινούς κατοίκους των παραπάνω πόλεων.
Κατά τη γνώμη σας έχουν κάποια κοινά στοιχεία οι σύγχρονες κοινωνικές και πολιτικές εξελίξεις στη Βουλγαρία και την Ελλάδα;
Αν και η Ελλάδα δεν έχει την βουλγαρική πείρα από τον κρατικό σοσιαλισμό σοβιετικού τύπου μετά από το Β’ Παγκόσμιο πόλεμο, στις συνθήκες της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης, της παγκοσμιοποίησης, της ένταξης στην ΕΕ, οι δύο γειτονικές χώρες μάλλον όλο και περισσότερο έρχονται πιο κοντά η μία στην άλλη. Ο λόγος πιθανότατα βρίσκεται στις ομοιότητες στις πολιτιστικές αρχές και τους κανόνες της βουλγαρικής και της ελληνικής κοινωνίας. Ασταθές πολιτικό σύστημα, υψηλή ανεργία, έλλειψη εμπιστοσύνης των πολιτών στις πολιτικές και οικονομικές ελίτ, που εμπλέκονται σε σκανδαλώδεις αποκαλύψεις διαφθοράς, αυξανόμενη ξενοφοβία και εμφάνιση φασιστοειδών εθνικιστικών κομμάτων, δημόσιος τομέας γεμάτος άτυπες σχέσεις και εξαρτήσεις – μου φαίνεται ότι όλα αυτά είναι πολύ σημαντικά κοινά χαρακτηριστικά γνωρίσματα της κοινωνικής και της πολιτικής ζωής στις δύο χώρες.
Αυτή τη στιγμή συμμετέχετε σε ένα έργο για τον πολιτισμό και την πολιτιστική κληρονομιά στην περιοχή των νότιων βουλγαρικών συνόρων, στη διάρκεια του οποίου πραγματοποιήσατε μια έρευνα στη Βόρεια Ελλάδα. Τι ακριβώς είναι το έργο αυτό και σε τι συμπεράσματα και αποκαλύψεις έχετε φτάσει μέχρι στιγμής;
Ναι, αυτή τη στιγμή μια διεπιστημονική ομάδα ερευνητών και υποψηφίων διδακτόρων από μερικά ινστιτούτα και πανεπιστήμια ασχολείται με το έργο „Πολιτισμοί, μνήμη, κληρονομιές στην περιοχή των νότιων βουλγαρικών συνόρων“, που χρηματοδοτείται από το Ίδρυμα Επιστημονικών Ερευνών. Ολοκληρώθηκε το πρώτο στάδιο του έργου, στα πλαίσια του οποίου πραγματοποιήθηκαν μελέτες επί τόπου στην περιοχή των βουλγαρικών πόλεων Γκότσε Ντέλτσεφ, Σμόλιαν, Έλχοβο, Ιβάιλοβγκραντ, Κάρτζαλι, καθώς και στη Βόρεια Ελλάδα – στην περιοχή της Αλεξανδρούπολης, της Ξάνθης, της Δράμας και των Σερρών.
Είναι ένας χώρος αρχαίων πολιτισμών, αμοιβαίων πολιτιστικών επαφών και επιρροών, αλλά και ένας χώρος στον οποίο την εποχή των εθνικών κρατών δημιουργήθηκε μια τραυματική μνήμη πολέμων, βίας, και αρνητικών στερεοτύπων. Σήμερα τα συρματοπλέγματα στα σύνορα έχουν εξαφανιστεί, υπάρχει ελεύθερη μετακίνηση ανθρώπων, αγαθών και ιδεών που εξαλείφουν τα στερεότυπα και μετατρέπουν την ευρύτερη περιοχή σε μια ζώνη επαφής. Στα πλαίσια των ευρωπαϊκών πολιτικών για την ανάπτυξη των περιοχών, εδώ ανακαλύπτεται εκ νέου η κοινή πολιτιστική κληρονομιά, η οποία συνδυάζεται με ειδικές τοπικές πολιτιστικές πρακτικές και παραδόσεις. Ο στόχος μας ήταν να περιγράψουμε, να αποτυπώσουμε τις αλλαγές αυτές, να καταλάβουμε το πώς βιώνονται στην καθημερινότητα των ανθρώπων, αν κάνουν την εμφάνισή τους κάποιες «παραμεθόριες» κοινότητες και ταυτότητες, ποια είναι η θέση της πολιτιστικής-ιστορικής κληρονομιάς και της πολιτιστικής μνήμης στη δημιουργία της τοπικής και της εθνικής ταυτότητας στην συγκεκριμένη περιοχή. Πρόκειται να αναλύσουμε το υλικό που συγκεντρώθηκε και να δημοσιεύσουμε μια συλλογή μελετών. Τα αποτελέσματα θα παρουσιάσουμε σε ένα επιστημονικό συνέδριο, όπου την επιθυμία τους να συμμετάσχουν έχουν εκφράσει και Έλληνες συνάδελφοί μας.
Τι μπορούν να δουν αυτή την περίοδο οι επισκέπτες του Εθνογραφικού Μουσείου της Βουλγαρικής Ακαδημίας Επιστημών;
Αυτή την περίοδο στις αίθουσες του Εθνογραφικού Μουσείου μπορεί να δει κανείς δύο εκθέσεις: „Η Βουλγαρία για την Ιαπωνία“ (μέχρι τις 7 Φεβρουαρίου) και „Μια φορά κι έναν καιρό στο σπίτι“ (μέχρι τον Νοέμβριο). Η δεύτερη έκθεση μας φέρνει κοντά στην ατμόσφαιρα του παραδοσιακού βουλγαρικού σπιτιού – στο χωριάτικο σπίτι της προμοντέρνας εποχής, με έμφαση στις δραστηριότητες που πραγματοποιούνταν στο σπίτι και οι οποίες στην ουσία το δημιουργούσαν: από το χτίσιμο του σπιτιού, την τακτοποίησή του με τα αντικείμενα φτιαγμένα από τους ίδιους τους νοικοκύρηδες, μέχρι τα παιδικά παιχνίδια, τα υφάσματα και τα κεντήματα. Η έκθεση είναι πολύ ενημερωτική, και ταυτόχρονα πολύ ενδιαφέρουσα, έχει δημιουργηθεί από μια ομάδα νέων ειδικών, και με ιδιαίτερη χαρά καλώ τους αναγνώστες σας να την επισκεφθούν.
RSS
Facebook
Twitter
YouTube
