Galery

1

Πολίνα Σπαρτιάνοβα

Για την αρχιτεκτονική αξία των κτηρίων που χτίστηκαν στη διάρκεια του κομμουνιστικού καθεστώτος στη Βουλγαρία μιλάμε με τον αρχιτέκτονα Τόντορ Τσίγκοφ, αναπληρωτή καθηγητή στο Τμήμα Ιστορίας και Θεωρίας της Αρχιτεκτονικής στη Σχολή Αρχιτεκτονικής του Πανεπιστημίου Αρχιτεκτονικής, Οικοδομικής και Γεωδαισίας στη Σόφια. Αυτή τη στιγμή ο Τόντορ Τσίγκοφ διδάσκει έναν κύκλο μαθημάτων Αρχιτεκτονικής Ανθρωπολογίας για τους κανόνες επίδρασης της αρχιτεκτονικής πάνω στον άνθρωπο. Πριν γίνει καθηγητής δούλεψε στην οργάνωση σχεδιασμού της Πολεμικής Αεροπορίας, για έναν χρόνο υπήρξε γενικός αρχιτέκτονας της πόλης Βέλινγκραντ, και επί τρία χρόνια δούλεψε στην Περιφερειακή Οργάνωση Σχεδιασμού – Πάζαρτζικ.

Ποιος ήταν ο βασικός στόχος ενός αρχιτέκτονα κατά τον σχεδιασμό αντιπροσωπευτικών κτηρίων για τους σοσιαλιστικούς θεσμούς και φορείς – το σημερινό Προεδρικό Μέγαρο, το κτήριο του Υπουργικού Συμβουλίου και το πρώην Μέγαρο του Βουλγαρικού Κομμουνιστικού Κόμματος;

Ο βασικός στόχος ήταν εκείνος που του έθεταν τα κυβερνητικά και κομματικά στελέχη, εκτός από αυτό όμως ο αρχιτέκτονας πάντα είχε και δικό του στόχο: παρουσιάζοντας τη δική του δημιουργική νοοτροπία, την δική του κοινωνική στάση.

Ο προσωπικός αυτός στόχος εξαρτάται κυρίως από την στάση του αρχιτέκτονα και τον προορισμό του κτηρίου που θα σχεδιάσει.

Τι ακριβώς ήταν η αντιπροσωπευτική οικοδόμηση εκείνης της εποχής και ποιος ήταν ο προορισμός της;

Αν κρίνω από τα αντιπροσωπευτικά κτήρια στο κέντρο της Σόφιας από τη δεκαετία του ’50 του 20ού αιώνα, μπορώ να υποθέσω πως οι αρχιτέκτονες είχαν βάλει προσωπικό στόχο που δεν ήταν απολύτως συμβατός με το στόχο της παραγγελίας που τους είχαν αναθέσει. Οι αρχιτέκτονες αυτοί ήταν σοβαροί άνθρωποι με ευρωπαϊκή νοοτρπία, που είχαν ολοκληρώσει τις σπουδές τους στην Ευρώπη. Για το λόγο αυτό δύσκολα μπορεί να φανταστεί κανείς ότι είχαν υποστεί «πλύση εγκεφάλου» μόλις λίγα χρόνια μετά από τις 9 Σεπτεμβρίου του 1944 (όταν στη Βουλγαρία εγκαταστάθηκε το κομμουνιστικό καθεστώς). Το λεγόμενο σοσιαλιστικό μπαρόκ της εποχής εκείνης προέτρεπε την εφαρμογή μοτίβων από την ντόπια αρχιτεκτονική παράδοση. Σύμφωνα με αυτά, στα συγκεκριμένα κτήρια χρησιμοποιήθηκαν μοτίβα από το Πρώτο και το Δεύτερο Βουλγαρικό Βασίλειο. Η εξωτερική όψη των κτηρίων πάλι είναι σε ρυθμό καθαρής Νεο-Αναγέννησης.

Το ίδιο το συγκρότημα είναι ίσως το μοναδικό «εσωτερικό» πολεοδομικό σύνολο στη Βουλγαρία.

Τα κτήρια σχηματίζουν κάτι σαν «αίθουσα» χωρίς στέγη και με τον τρόπο αυτό το συγκρότημα σαν να κλείνεται μόνο του. Για τη Βουλγαρία το αντίθετο – είναι χαρακτηριστικά τα ανοιχτά αστικά σύνολα με ελεύθερο χώρο ανάμεσα στα κτήρια. Έτσι η ιδέα για το αντιπροσωπευτικό κέντρο της Σόφιας αποκαλύπτεται ως μια συνθετική αυτοαπομόνωση των κτηρίων της εξουσίας και περιέχει διακριτικές υποδείξεις, που ο εντολοδότης μάλλον δεν επιθυμούσε. Παρά τους εκλεκτικούς συνδυασμούς αρχιτεκτονικών μοτίβων τα κτήρια αυτά αποτελούν υπόδειγμα υψηλού αρχιτεκτονικού επαγγελματισμού.

Τι είναι χαρακτηριστικό για την βουλγαρική αντιπροσωπευτική οικοδόμηση της εποχής του σοσιαλισμού;

Την εποχή του σοσιαλισμού υπήρξαν διάφορες αρχιτεκτονικές περίοδοι. Στην αρχή ήταν το λεγόμενο σοσιαλιστικό μπαρόκ που αναφέραμε πιο πάνω. Ακολουθεί η αντιπροσωπευτική οικοδόμηση στο ορθολογικό πνεύμα της δεκαετίας του ’60, όπως για παράδειγμα το Κλειστό Γήπεδο «Ουνιβερσιάντα». Αργότερα έρχεται η περίοδος των αντιπροσωπευτικών κτηρίων όπως το Εθνικό Μέγαρο Πολιτισμού, η προεδρική κατοικία στην Μπογιάνα, μερικά κτήρια υπουργείων, ντόπια δημόσια κτήρια. Για αυτά είναι χαρακτηριστική η αναζήτηση συνδυασμού μεταξύ της αρχιτεκτονικής και των εικαστικών τεχνών. Η ιδέα ήταν να δημιουργηθεί ένα έργο που δεν είναι μόνο αρχιτεκτονική με στοιχεία της γλυπτικής, της τοιχογραφίας, με ανάγλυφα στοιχεία, αλλά μάλλον ένα ολοκληρωμένο έργο στο οποίο η αρχιτεκτονική συμμετέχει ισότιμα με τις υπόλοιπες τέχνες.

Πώς επηρέαζε το τεχνητό αυτό περιβάλλον την ψυχολογία κι την συμπεριφορά των ανθρώπων εκείνης της εποχής;

Αναμφίβολα τα αντιπροσωπευτικά κτήρια της εξουσίας ασκούσαν πολύ ισχυρή επιρροή. Για παράδειγμα το κτήριο του Βουλγαρικού Κομμουνιστικού Κόμματος που υπήρχε σε κάθε μεγάλη πόλη θεωρούνταν σύμβολο της εξουσίας. Η ψυχολογική του επίδραση καθοριζόταν εκτός από τα αρχιτεκτονικά του χαρακτηριστικά, αλλά σε μεγάλο βαθμό και από την γνώση τι υπάρχει μέσα στο κτήριο αυτό.

Με την συσσώρευση αρνητικών αισθημάτων απέναντι στην εξουσία αυτά μεταφέρονταν αναπόφευκτα, αλλά και άδικα, πάνω στην αρχιτεκτονική του κτηρίου. Κι όμως, αν τώρα συγκρίνουμε την αίσθηση αρμονικότητας και ακεραιότητας του περιβάλλοντος όπως ήταν τότε με την σημερινή – η σημερινή έχει χάσει πάρα πολλά. Εκείνη την εποχή το περιβάλλον ήταν καθαρό και τακτοποιημένο, τα κτήρια με καλύτερες αναλογίες, δεν υπήρχε η υπερδόμηση που υπάρχει σήμερα, οι δρόμοι οποιαδήποτε στιγμή ήταν στην ουσία ασφαλείς. Ενώ σήμερα ακόμη και μόνο η έλλειψη συντήρησης, τα κτήρια με τα άσχημα γκράφιτι στους τοίχους τους, τα ίχνη του βανδαλισμού καταστρέφουν την ισορροπία του αστικού περιβάλλοντος. Τι ψυχολογία πρέπει να έχει κανείς, ακόμη και αν θεωρήσουμε τα γκράφιτι ένα είδος τέχνης, για να δημιουργήσει το «έργο» του πάνω σε ένα άλλο, ξένο έργο;

Γιατί τα κτήρια στα οποία στεγάζονται οι διοικήσεις στις διάφορες πόλεις μοιάζουν τόσο πολύ το ένα στο άλλο;

Κυρίως λόγω της παρόμοιας λειτουργίας. Ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά ενός κτηρίου γραφείων είναι η σειρά χώρων χωρίς μια αυστηρά καθορισμένη λειτουργία. Το ίδιο το κτήριο γραφείων είναι ένα απροσδιόριστο κτήριο, διότι οι λειτουργίες μέσα σε αυτό συνέχεια αλλάζουν.

Πώς εντάσσεται το σύμπλεγμα «Λάργκο» στο κέντρο της Σόφιας στις αρχιτεκτονικές αντιλήψεις του Ανατολικού Μπλοκ;

Αν εξαιρέσουμε το σοσιαλιστικό μπαρόκ, οι αρχιτεκτονικές τάσεις στις χώρες του πρώην Ανατολικού Μπλοκ ακολουθούσαν την ιδιαιτερότητα του αντίστοιχου πολιτισμού και επιρροές των παγκόσμιων αρχιτεκτονικών τάσεων. Εμένα για παράδειγμα μ’ αρέσει πολύ η ουγγρική αρχιτεκτονική της τελευταίας σοσιαλιστικής δεκαετίας, ειδικά τα εξαιρετικά έργα του Ίμρε Μάκοβετς, καθώς και η αρμενική και η λετονική αρχιτεκτονική. Και είναι εντελώς διαφορετικές αρχιτεκτονικές. Το «Λάργκο» στο κέντρο της Σόφιας επίσης δεν απεικονίζει κάποιες γενικές σοσιαλιστικές αρχιτεκτονικές αντιλήψεις, αν και είναι από την περίοδο του λεγόμενου σοσιαλιστικού μπαρόκ. Μάλλον είναι αντίθετο με αυτές, δημιουργώντας μόνο την εντύπωση ότι τους ακολουθεί.

Υπάρχει κάποια άλλη χώρα του πρώην Ανατολικού Μπλοκ η οποία να έχει προσαρμόσει την αντιπροσωπευτική σοσιαλιστική αρχιτεκτονική στην προηγούμενη όψη της πόλης;

Ναι, και μάλιστα σε πολλά μέρη. Ένα από τα καλύτερα παραδείγματα για την ένταξη αυτού του τύπου αρχιτεκτονικής είναι στην Ρωσία, στο Κρεμλίνο της Μόσχας. Με εξαίρεση το Βατικανό, το Κρεμλίνο είναι ίσως το μόνο κέντρο εξουσίας που λειτουργεί από το Μεσαίωνα μέχρι τις μέρες μας. Στο Κρεμλίνο υπάρχουν πολύ σημαντικά κτήρια και εγκαταστάσεις από διάφορες εποχές. Ανάμεσά τους είναι και το Μέγαρο Συνεδρίων του Κρεμλίνου που ολοκληρώθηκε το 1961 και προοριζόταν για τη διεξαγωή κομματικών συνεδρίων, συνδιασκέψεων και για δεύτερη σκηνή του θεάτρου «Μπολσόι».

Το Μέγαρο Συνεδρίων του Κρεμλίνου είναι ένα κτήριο που σχεδιάστηκε και χτίστηκε με μεγάλη λεπτότητα, πολύ σύγχρονη και σήμερα. Είναι αντιπροσωπευτικό για την εποχή του και ταυτόχρονα έχει ενταχθεί σε ένα αρχιτεκτονικό σύνολο που διαμορφώθηκε στη διάρκεια αιώνων. Το Μέγαρο Συνεδρίων του Κρεμλίνου στην ουσία είναι το πρώτο μεγάλο δημόσιο κτήριο που σημείωσε το τέλος του σοσιαλιστικού μπαρόκ. Αργότερα έγινε παράδειγμα για άλλα παρόμοια κέντρα στις πρωτεύουσες των σοσιαλιστικών χωρών, συμπεριλαμβανομένου και του βουλγαρικού Εθνικού Μεγάρου Πολιτισμού.

Κατά τη γνώμη σας σήμερα τα κτήρια γύρω από το «Λάργκο» έχουν προσαρμοστεί καλά στο καινούργιο αστικό περιβάλλον;

Το «Λάργκο» αποτελεί ένα κλειστό αρχιτεκτονικό σύμπλεγμα με εσωτερική ενότητα. Από τη στιγμή όμως που ανοίχτηκε προς τη μεγάλη λεωφόρο «Τόντορ Αλεξάνδροφ» το σύμπλεγμα έχασε την ακεραιότητά του. Όπως ανέφερα και προηγουμένως, το σύμπλεγμα μοιάζει με μια «αίθουσα» χωρίς στέγη. Σύμφωνα με το σχέδιο του 1952, που δημιουργήθηκε από μια ομάδα με επικεφαλής τον αρχιτέκτονα Τάσεφ, η τέταρτη πλευρά αυτής της «αίθουσας» έπρεπε να κλειστεί με ένα ψηλό κτήριο – το Μέγαρο Συμβουλίων. Ωστόσο πραγματοποιήθηκαν μόνο οι τρεις πλευρές, ενώ το άγαλμα της Αγίας Σοφίας στη θέση της τέταρτης πλευράς είναι πολύ ελαφρύ στοιχείο, για να κλείσει την «αίθουσα». Για το λόγο αυτό η λεωφόρος «Τόντορ Αλεξάνδροφ» σαν να εισβάλλει στο «Λάργκο» διαλύοντας τη σύνθεση. Το «Λάργκο» ακόμη περιμένει την κατάλληλη αρχιτεκτονική ολοκλήρωσή του.

Αν αφήσουμε στην άκρη το γεγονός ότι το σύμπλεγμα «Λάργκο» χτίστηκε για το κομμουνιστικό κόμμα, τα κτήρια που το απαρτίζουν έχουν χτιστεί πολύ ποιοτικά σχηματίζοντας ένα ξεχωριστό κέντρο της κρατικής εξουσίας. Για το λόγο αυτό κατά τη γνώμη μου θα ήταν κατάλληλο και η Βουλή, ο βασικός θεσμός της εξουσίας, να μεταφερθεί ολόκληρη στο σύμπλεγμα αυτό, έτσι ώστε μαζί με το Προεδρικό Μέγαρο και το Υπουργικό Συμβούλιο να επιτευχθεί η σημασιολογική πληρότητα και η λειτουργική συνέχεια του «Λάργκο».

Πώς θα μπορούσαμε να χρησιμοποιήσουμε σήμερα το Μαυσωλείο του Γκεόργκι Ντιμιτρόφ, αν δεν το είχαν γκρεμίσει πριν από 15 χρόνια;

Αμέσως μετά την πτώση του κομμουνιστικού καθεστώτος κηρύχθηκε διαγωνισμός για την αλλαγή του προορισμού του Μαυσωλείου. Το πρώτο βραβείο κέρδισε ένα εξαιρετικό σχέδιο μιας ομάδας με επικεφαλής τον αρχιτέκτονα Αλεξάνδαρ Νάιντενοφ. Σύμφωνα με το σχέδιο αυτό, η πλατεία ανάμεσα στο Μαυσωλείο και το Ανάκτορο απέναντι έπρεπε να καλυφθεί με μια επίπεδη επιφάνεια από μπετόν, κάτω από την οποία προβλέπονταν εκθεσιακοί και δημόσιοι χώροι που θα αποτελούσαν επέκταση της Εθνικής Πινακοθήκης. Ο κύβος του Μαυσωλείου πάνω από την επιφάνεια αυτή έπρεπε να διαμορφωθεί ως μια καινούργια είσοδος στην Εθνική Πινακοθήκη, όπως η γυάλινη πυραμίδα του Λούβρου στο Παρίσι.  Η ίδια η επίπεδη επιφάνεια διαμορφωμένη σαν πλατεία περνούσε ομαλά στο πάρκο έξω από το Εθνικό Θέατρο σχηματίζοντας έτσι ένα ενιαίο πολιτιστικό κέντρο εθνικής σημασίας. Κατά τη γνώμη μου η Βουλγαρία έχασε πολύ μη πραγματοποιώντας το σχέδιο αυτό.

Κατά τη γνώμη σας έπρεπε να γκρεμιστεί το σύμβολο αυτό της κομμουνιστικής λατρείας;

Κατηγορηματικά όχι, διότι η αρχιτεκτονική πάντα είναι κάτι πολύ περισσότερο από την παραγγελία. Ο αρχιτέκτονας είναι αυτός που δημιουργεί την εικόνα ενός κτηρίου, και όχι αυτοί που του το ανέθεσαν. Ο αρχιτέκτονας δουλεύει σύμφωνα με την συνείδησή του. Το έργο που δεν έχει δημιουργηθεί σύμφωνα με την συνείδηση, δεν είναι πραγματικό έργο. Από την άλλη, ο δημιουργός παραμένει δημιουργός επί κάθε εξουσίας. Για τους δημιουργούς του Μαυσωλείου Γκεόργκι Οβτσάροφ και Ράτσο Ριμπάροφ μπορούμε να πούμε το ίδιο όπως και για τους δημιουργούς του «Λάργκο»: δύσκολα μπρούμε να τους φανταστούμε με «πλυμένο εγκέφαλο». Τέτοιο πολιτιστικό γεγονός όπως το Μαυσωλείο του Γκεόργκι Ντιμιτρόφ ξεπερνάει και την παραγγελία και τον προορισμό του. Παρόμοια πολιτιστικά μνημεία πρέπει οπωσδήποτε να διατηρούνται και να προστατεύονται, ακόμη και με αλλαγμένο προορισμό, για να μην μείνουμε χωρίς ιστορική μνήμη.